Пачатак эпохi Асветнiцтва ў Рэчы Паспалiтай звязваюць з
панаваннем караля i вялiкага князя Станiслава-Аўгуста
Панятоўскага (1764-95 гады). Павевы новай эпохi закранулi
таксама i яўрэйскае насельнiцтва. У краiну рознымi шляхамi
пранiкаюць iдэi "яўрэйскага асветнiцтва" ("Хаскалы"), звязаныя
з асобай выдатнага фiлосафа Маiсея Мендэльсона.
"Хаскала" заклiкала да зблiжэння яўрэяў i хрысцiян. Яўрэi
павiнны былi пазнаёмiцца з культурай карэннага насельнiцтва,
засвоiць яго мову i адмовiцца ад iдыша, а перш за ўсё ад
адасаблення (абшчынных iнстытутаў i г.д). У далучэннi да
культуры карэннага насельнiцтва прыхiльнiкi "Хаскалы" бачылi
панацэю ад пагарды i няшчасцяў, якiя акружалi яўрэйскi народ.
Мендэльсон прыклаў шмат намаганняў для знiшчэння сцяны, якая
была памiж яўрэямi i хрысцiянамi на працягу стагоддзяў, але ён,
а ў большай ступени яго вучнi, узвялi новы бар'ер. Яны жадалi
стаць роўнымi у хрысцiянскiм грамадстве, успрыняць яго звычаi i
традыцыi, але у той жа час адгарадзiлiся ад традыцыйнага
яўрэйства, цэнтрам якога заставалася Рэч Паспалiтая. На гэтых
землях "берлiнэраў" (так iх называлi ў гонар галоўнага цэнтра
"Хаскалы") чакала трывалая слава ератыкоў.
У другой палове XVIII стагоддзя Рэч Паспалiтая з'яўлецца не
толькi апорай традыцыi, але i сапраўднай кузняй яўрэйскiх
кадраў для краiн Заходняй Еўропы. Нi дзейнасць iлжэмесii Я.
Фpанка i яго прыхiльнiкаў (фpанкiстаў), нi крызiс рабiнiзму i
яго бескампрамiсная барацьба з хасiдызмам - "адной з самых
буйных i арыгiнальных з'яў не толькi у гiсторыi iудаiзму, але i
ў гiсторыi рэлiгiйнай эвалюцыi ўвогуле"1, прынцыпова
становiшча не змянiлi. Тут пануе традыцыя, якую ўвасабляе асоба
славутага рабiна Залмана Элiяху бен Шлома (Вiленскага Гаона).
I "яўрэйскае асветнiцтва" у Рэчы Паспалiтай другой паловы XVIII
стагоддзя мае выразна рэлiгiйны характар i звязана не з асобай
Мендэльсона, а з аўтарытэтам Гаона, якi лiчыў, што "кожны
недахоп у галiне свецкiх ведаў цягне за сабой у сто разоў
большы недахоп у веданнi Торы, бо Тора i навукi непарыўна
звязаны памiж сабою"2.
Асаблiвым уплывам сярод мясцовых яўрэйскiх асветнiкаў,
цэнтрам якiх стаў Шклоў (у 1772 годзе ўвайшоў у склад Расiйскай
iмперыi), карысталася творчасць сярэдневяковых
арабска-яўрэйскiх фiлосафаў, а асаблiва Маiсея Майманiда. Да
твораў Майманiда звяртаюцца i вучнi Гаона (першыя шклоўскiя
асветнiкi), i прыхiльнiкi "Хаскалы" (напэўна, самай прыкметнай
асобай сярод iх з'яўляецца ўраджэнец мястэчка Мiр Саламон
Майман, як правёў жыццё ў блуканнях па Еўропе).
Арганiзацыя шклоўскага цэнтра непасрэдна звязана з
дзейнасцю вучонага-талмудыста i мецэната Iошуа Цэйтлiна (1742,
Шклоў - 1822). Вучань знакамiтага рабiна Аp'е-Леба бен Ашэpа,
сябар Гаона (дапамагаў апошняму ў барацьбе з хасiдызмам) i
змагар за правы яўрэйскага насельнiцтва, ён (падрадчык i
пастаўшчык фуражу i правiянту) карыстаўся пратэкцыяй фаварыта
рускай iмператрыцы Кацярыны II князя Рыгора Пацёмкiна.
У Шклове "Herr Hofrath Zeitlin" (як яго называюць у
яўрэйскiх крынiцах) адчыняе друкарню, а ў суседнiм маёнтку
Вусце будуе палац, уласны малiтоўны дом, збiрае вялiкую
бiблiятэку па розным галiнам ведаў, запрашае вучоных, для якiх
стварае ўсе неабходныя ўмовы для вывучэння Торы i Талмуда, а
таксама заняткаў навукамi.
У Вусцi пасялiлiся знакамiты асветнiк Мендэль Левiн
(Сатановер), пiсьменнiк i рабiн Менахум Нахум, талмудыст, медык
i батанiк Венiамiн Залман Рывелес, выдатны знавец бiблейскай
мовы i яе граматыкi Нафталi Герц Шулман (ураджэнец Старога
Быхава) i iншыя. "Вольная акадэмiя" Цэйтлiна набывае вядомасць
на тэрыторыi ўсёй Усходняй Еўропы.
У маёнтку Цэйтлiна прыводзiць у парадак свае рукапiсы,
праводзiць вопыты ў спецыяльна адчыненай хiмiчнай лабараторыi
класiчны прадстаўнiк усходне-еўрапейскага яўрэйскага
асветнiцтва Барух бен Якаў Шык (Шкловер).
Барух Шык нарадзiўся прыкладна ў 1740 годзе ў сям'i
шклоўскага рабiна. Вучобу ён пачаў пад кiраўнiцтвам бацькi -
рабiна Якава. У 1764 годзе Шык атрымлiвае рабiнскi дыплом,
займае пасаду даяна (члена абшчыннага суда) у Менску. Але Барух
Шык жадаў вучыцца далей (яшчэ з дзяцiнства ён марыў аб
перакладзе на яўрэйскую мову кнiг па розным галiнам ведаў) i
таму накiраваўся за мяжу.
Некалькi гадоў Шык вандруе па краiнам Еўропы, вывучае
медыцыну ў Англii i атрымлiвае дыплом доктара. Потым ён iзноў
працягвае свае вандроўкi, некаторы час жыве ў Празе, дзе
выкладае матэматыку, наведвае Берлiн. У сталiцы Прусii ён
знаёмiцца з паэтам Г. Вэсэлi i iншымi прыхiльнiкамi "Хаскалы".
Але атрыманыя веды i знаёмствы не здолелi парушыць рэлiгiйны
светапогляд Шыка, якi застаўся артадаксальным яўрэям i
прынцыповым працiўнiкам асiмiляцыi. Ён падкрэслiвае
неабходнасць знаёмства яўрэяў са свецкiмi ведамi (у гэтым
пытаннi ён згодны з Мендэльсонам), але не дапускае iх
несумяшчальнасцi з дагматамi iудаiзму.
Пачаткам асветнiцкай дзейнасцi Баруха Шыка лiчыцца 1777
год, калi iм была апублiкавана праца выдатнага яўрэйскага
вучонага XIV стагоддзя Iсаака Iзраэлi "Падручнiк па астраномii
i геаметрыi". У тым жа годзе "Baruch der Doctor" (як называлi
яго яўрэi) выдае ўласныя працы "Amude Schomajim" ("Астраномiя")
i "Tifereth Adam" ("Анатомiя чалавека"), а ў 1779 - "Derech
jescharach" ("Дапаможнiк па гiгiене i папулярнай медыцыне"). У
1784 годзе выходзiць перакладзены Шыкам з англiскай мовы твор
"Kina ha-Midah" ("Дапаможнiк па трыганаметрыi").
Дзейнасць Б. Шыка была станоўча ўспрынята Вiленскiм Гаонам.
Працу Шыка таксама вiталi слонiмскi рабiн Самсон, шклоўскiя
рабiны Цэвi Гiрш i Ханох Генах, менскi рабiн Iзраiль i
iншыя3.
Пра апошнiя гады жыцця Шыка амаль няма дадзеных. Выдатны
яўрэйскi гiсторык С. Цынберг адзначае, што, магчыма, ён жыў у
Слуцку, дзе адначасова выконваў абавязкi доктара князя
Радзiвiла, а таксама мясцовага даяна4.
Адзiнства шклоўскага цэнтра было парушана ў канцы XVIII -
пачатку XIX стагоддзя пад уплывам "Хаскалы", прыхiльнiкамi якой
сталi больш свецкiя асветнiкi. Рэлiгiйныя жа рашуча выступiлi
супраць "берлiнскага асветнiцтва" i яго рацыяналiзму. Кожны
выбраў свой уласны шлях.
Лiтаратура
1 Дубнов С.М. Социальная и духовная жизнь евреев в Польше в
первой половине XVIII века // Восход. Спб., 1899. кн. 1-2.
С.62.
2 Цинберг С. Шклов и его "просветители" // Еврейская старина.
Л., 1928. Т.12. С.22.
3 Там жа. С.23.
4 Там жа. С.24.